Jezelf vragen stellen: Wat is je eigen positie als hulpverlener?

Wat mensen willen vertellen, hangt af van hoe ze de hulpverlener inschatten.

• Is er een band tussen de hulpverlener en de overheid? Of denkt de betrokkene dat de hulpverlener een dergelijke band heeft?
• Is het duidelijk in welke mate informatie die de hulpverlener krijgt, al dan niet wordt doorgegeven aan andere instanties?
• Krijgt de persoon in kwestie materiële hulp van de sociale dienst/organisatie, in welke vorm dan ook? Wat zijn de gevolgen voor deze materiële hulp als blijkt dat de persoon toch een inkomen heeft?

Ga na wat het antwoord op deze vragen is, en wat dit betekent voor de persoon in kwestie als hij of zij over (zwart)werk vertelt. Wees hierover duidelijk en open tegenover de persoon zonder wettig verblijf. Eventueel kunnen in de spreekkamer posters opgehangen worden die duidelijk maken dat de organisatie gehouden is aan het beroepsgeheim.

Tips die helpen het gesprek op gang te brengen

Deze tips kunnen misschien helpen om het gesprek op gang te brengen:

• Spreek over werk in algemene termen. Maak daarin duidelijk hoe je daar als hulpverlener tegenover staat. Bv.:
  • Ik zal niets van wat je zegt doorgeven aan de autoriteiten.
  • Ik begrijp dat je geen andere keus hebt dan te werken, als je wil overleven.
  • Ik veroordeel je niet omdat je zwartwerkt.
  • Je hebt arbeidsrechten. Werkgevers, niet werknemers zijn strafbaar.
• Stel vragen, en begin met algemene vragen:
  • Lukt het om rond te komen?
  • (Bij het maken van een afspraak) Wanneer kan je komen? Moet je dan niet werken? Is het makkelijk om vrijaf te krijgen op je werk?
  • Is het werk niet te zwaar?
  • Heb je een goede relatie met je baas?
• Als je vaststelt dat er sprake is van één van de indicatoren voor problemen op de werkvloer (zie verder), kan je daarop inpikken en specifieke vragen stellen.
  • Hoe komt het dat je rugpijn hebt?
  • Heb je vaak hoofdpijn?
  • Waarom slaag je er plots niet meer in om in je levensonderhoud te voorzien?
• Spreken over werk is soms makkelijker als het over situaties van ‘vrienden’ gaat, dan wanneer je moet toegeven dat je het over jezelf hebt. Zeker als het over pijnlijke onderwerpen gaat waarover de persoon in kwestie zich mogelijk schaamt. Vele werksituaties op de informele arbeidsmarkt zijn ook ‘grijs’; het is niet altijd duidelijk in welke mate de werknemer zelf een strafbaar feit heeft begaan. Bv. wanneer valse papieren of facturen zijn gebruikt, of de werknemer zelf collega’s heeft geronseld. Geef daarom de persoon tegenover je de ruimte om in de derde persoon te spreken en probeer op die manier de werknemer correct te informeren.

De ervaring is dat eens men erin slaagt om over werk te spreken, verhalen over eventueel misbruik en problemen snel vanzelf komen.

Spreken in groep

Spreken over werk kan soms makkelijker in een groepsgesprek dan individueel. Werknemers die horen dat anderen hetzelfde hebben meegemaakt, worden aangemoedigd om zelf naar buiten te komen met hun werksituatie en problemen.

Wie van plan is om een groepswerking op te starten met mensen zonder wettig verblijf, kan dan ook best dit onderwerp mee op de agenda zetten.

Wat als het niet lukt?

Als het niet lukt om het gesprek op gang te brengen, kan je toch alert blijven voor mogelijke signalen van misbruik op de werkvloer. We geven je hieronder een aantal mogelijke indicatoren daarvoor. In Stap 3 geven we je een paar eerste handvatten om waar nodig ook te handelen.

Je kan zelf inschatten of het opportuun is om toch aan te dringen op een gesprek over werk. In sommige gevallen kan het verantwoord zijn dat een hulpverlener op eigen initiatief een stap zet en ingrijpt op een situatie van misbruik (zie stap 3).

Enkele indicatoren van problemen op de werkvloer

In het kader van de individuele hulpverlening:

• Sommige mensen zonder wettig verblijf worden sterk gecontroleerd door hun werkgever. Dit kan blijken uit afspraken die maar heel moeizaam kunnen gemaakt worden, personen die hen constant begeleiden (de zogenaamde ‘vrienden’ zoals hier onder vermeld). Geef dan op zijn minst informatie over rechten mee, en het signaal dat je open staat voor een gesprek. Zorg dat de persoon in kwestie zelf je contactgegevens krijgt. Probeer indien mogelijk een gesprek onder vier ogen te bekomen, eventueel door zelf een tolk te regelen.
• Sommige zware werksituaties kunnen ook fysiek blijken. Zo zijn er mensen die ’s nachts werken, en duidelijke tekenen van oververmoeidheid tonen. Dit maakt het voor hen soms moeilijk om andere afspraken na te komen.

Medische problemen:

• • Bepaalde problemen waarvoor dringende medische hulp wordt gevraagd kunnen duiden op zwaar fysiek werk: bv. rugproblemen. Sommige medische problemen zijn het gevolg van een arbeidsongeval. Een sociaal assistent die het medisch dossier begeleidt van een persoon zonder wettig verblijf, doet er dan ook goed aan om ook te vragen naar de oorzaken van bepaalde problemen (zie stap 3).
• Werknemers met zware of levensbedreigende arbeidsongevallen worden vaak binnengebracht op spoeddiensten van ziekenhuizen. In dat geval kunnen heel specifieke indicatoren wijzen op een werksituatie:
  • de aard van het letsel
  • werkkledij
  • het gedrag van de persoon die de gewonde binnenbrengt (de werkgever?)
  • een onsamenhangend verhaal over de oorzaak van het ongeval.

In een dergelijke situatie kan een aangifte van een arbeidsongeval een wereld van verschil maken. Zeker wanneer het gaat over een ongeval met blijvende letsels en arbeidsongeschiktheid (zie stap 3).

Materiële noden

• Werknemers die van hun werkgever ook onderdak krijgen, zijn extra afhankelijk. Als ze hun werk verliezen, staan ze meestal letterlijk op straat. Maatschappelijk werkers of onthaalpersonen in centra voor dak- en thuislozen kunnen aan nieuwe cliënten vragen wat de oorzaak is voor het dakloos zijn; of ze door iemand zijn buitengezet; of dit misschien hun werkgever is. Ze kunnen geïnformeerd worden dat ze in dat geval ook rechten hebben.
• Het komt voor dat bepaalde personen of gezinnen die voordien zichzelf leken te redden, plots beroep beginnen doen op noodhulp. Heeft iemand zijn werk verloren? Heeft die persoon misschien nog loon of een ontslagvergoeding tegoed?

Terugkeer

• Aanhoudend misbruik (bv. lonen die niet betaald worden) kan een reden zijn voor mensen zonder wettig verblijf om een vrijwillige terugkeer naar het land van herkomst aan te vragen. Diensten die hiervoor instaan, kunnen best systematisch de vraag stellen of de betrokkenen gewerkt hebben en of ze nog loon tegoed hebben. Vaak is het moment van terugkeer ook juist het moment waarop men bereid is om te praten en rechten af te dwingen.
• In de gesloten centra voor mensen zonder wettig verblijf, komen heel wat werknemers terecht die zijn opgepakt tijdens controles op werkplaatsen. Voor deze werknemers zijn al vaststellingen gedaan, wat maakt dat er een begin van bewijs is voor hun tewerkstelling. Sociaal assistenten in gesloten centra zouden systematisch kunnen nagaan of personen die zij begeleiden, voldoende geïnformeerd zijn en misschien nog arbeidsrechten zouden kunnen doen gelden.